Υπερηφάνεια χωρίς Ψυχική Οδύνη

Του Χρυσοβαλάντη Παπαθανασίου*

Φέτος συμπληρώνονται 20 χρόνια από τη διοργάνωση του πρώτου Athens Pride. Το 2005, μερικές εκατοντάδες άνθρωποι στάθηκαν στην πλατεία Κλαυθμώνος με δισταγμό, αλλά και θάρρος, διεκδικώντας σεβασμό. Σήμερα, δεκάδες χιλιάδες γεμίζουν με υπερηφάνεια την πλατεία Συντάγματος, μετρώντας —όπως λέει το φετινό σύνθημα— στιγμές αγώνα, λύπης και νίκης που σημάδεψαν αυτή τη διαδρομή. Αναμφισβήτητα, στα 20 αυτά χρόνια έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος, όμως ο δρόμος προς την ουσιαστική αποδοχή παραμένει ακόμη μακρύς.

Πίσω από τη γιορτή, τη μουσική και τα πολύχρωμα πανό, παραμένει μια σιωπηλή κρίση: η ψυχική υγεία της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας παραμένει σε κίνδυνο. Εμείς, οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, έχουμε χρέος να αναδεικνύουμε αυτή τη σκληρή πτυχή της ΛΟΑΤΚΙ+ πραγματικότητας, που συχνά καλύπτεται επιμελώς με στρώσεις γκλίτερ και κονφετί στα χρώματα του ουράνιου τόξου.

Τα ποσοστά κατάθλιψης, άγχους, μετατραυματικού στρες, αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών και αυτοκτονικού ιδεασμού είναι σημαντικά υψηλότερα στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό. Αυτό δεν οφείλεται σε κάποια εγγενή «ευαλωτότητα» που σχετίζεται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου. Η αιτία είναι σαφής: κοινωνικός αποκλεισμός, διακρίσεις και θεσμική κακομεταχείριση.

Το μοντέλο του μειονοτικού στρες από την Κοινωνική Ψυχολογία μάς βοηθά να κατανοήσουμε πώς το χρόνιο κοινωνικό άγχος που βιώνουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα επιβαρύνει σοβαρά την ψυχική τους υγεία. Πρόκειται για καθημερινές εμπειρίες απόρριψης, στιγματισμού, βίας, αλλά και για τη διαρκή ανάγκη απόκρυψης της ταυτότητάς τους, σε μια προσπάθεια αυτοπροστασίας από τον στιγματισμό και τον κοινωνικό εξοστρακισμό. Η συσσώρευση αυτών των τραυματικών εμπειριών, ήδη από την παιδική ηλικία, οδηγεί σταδιακά σε ψυχική εξουθένωση.

Οι έρευνες καταδεικνύουν ότι τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα αντιμετωπίζουν σε σημαντικά μεγαλύτερο βαθμό προβλήματα ψυχικής υγείας σε σύγκριση με τους/τις cisgender ετεροφυλόφιλους/-ες. Οι λεσβίες, οι γκέι και οι αμφιφυλόφιλοι/-ες έχουν σχεδόν διπλάσιες πιθανότητες εμφάνισης κατάθλιψης, ενώ τα διεμφυλικά (transgender, trans) και τα μη δυαδικά (non-binary) άτομα διατρέχουν τετραπλάσιο κίνδυνο εμφάνισης μείζονος καταθλιπτικού επεισοδίου και παρουσιάζουν τα υψηλότερα ποσοστά απόπειρας αυτοκτονίας. Αντίστοιχα αυξημένα είναι και τα ποσοστά διαταραχών άγχους και μετατραυματικού στρες, τα οποία συχνά συνδέονται με κακοποίηση στην παιδική ηλικία, σχολικό εκφοβισμό και συνεχιζόμενη θυματοποίηση.

Οι αριθμοί είναι σοκαριστικοί: στις ΗΠΑ, σχεδόν το 30% των ΛΟΑΤΚΙ+ νέων αναφέρουν ότι έχουν αποπειραθεί αυτοκτονία τουλάχιστον μία φορά, ενώ 1 στους 5 τρανς εφήβους έχει προβεί σε απόπειρα. Ο κίνδυνος αυξάνεται δραματικά όταν τα άτομα αυτά βιώνουν απόρριψη από την οικογένειά τους. Σύμφωνα με το Family Acceptance Project —ένα ερευνητικό, εκπαιδευτικό και κλινικό πρόγραμμα του San Francisco State University— οι νέοι χωρίς οικογενειακή στήριξη έχουν οκταπλάσιες πιθανότητες να αποπειραθούν να αυτοκτονήσουν. 

Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα αντιμετωπίζουν σημαντικά περισσότερα εμπόδια στην πρόσβαση σε ποιοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας σε σύγκριση με τα cisgender ετεροφυλόφιλα άτομα. Τα εμπόδια αυτά είναι τόσο συστημικά όσο και διαπροσωπικά και περιλαμβάνουν προκατάληψη ή/και κακοποιητικές συμπεριφορές από επαγγελματίες, απουσία πολιτισμικά ευαισθητοποιημένων παρεμβάσεων, έλλειψη γνώσης των ιδιαίτερων αναγκών των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων από το προσωπικό των υπηρεσιών και γεωγραφικούς ή/και οικονομικούς περιορισμούς στην πρόσβαση σε φιλικές προς την ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα δομές.

Παρόλο που τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα είναι πιο πιθανό να αναζητήσουν βοήθεια για θέματα ψυχικής υγείας, αντιμετωπίζουν υψηλότερα ποσοστά δυσαρέσκειας, ανασφάλειας και αποθάρρυνσης, εξαιτίας του φόβου απόρριψης ή κακομεταχείρισης. Ειδικά τα διεμφυλικά, μη δυαδικά και άλλα φυλοδιαφορετικά (genderqueer) άτομα φαίνεται να πλήττονται δυσανάλογα, τόσο λόγω των κοινωνικών προκαταλήψεων όσο και εξαιτίας της θεσμικής αδράνειας. Όπως δείχνουν οι έρευνες των Romanelli & Hudson (2017), καθώς και των Williams & Fish (2020), τα εμπόδια αυτά εντείνουν τις ανισότητες στην υγεία, ενισχύουν το στίγμα και την απομόνωση και επιδεινώνουν την ψυχική υγεία.

Σε συνθήκες εχθρότητας και έλλειψης υποστήριξης, πολλά ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα καταφεύγουν σε δυσπροσαρμοστικούς τρόπους αντιμετώπισης. Τα ποσοστά ουσιοεξάρτησης, αυτοτραυματισμών και διαταραχών πρόσληψης τροφής είναι ανησυχητικά υψηλά. Στις ΗΠΑ, το 20–30% των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων αναφέρουν προβλήματα χρήσης ουσιών, σε σύγκριση με περίπου 9% του γενικού πληθυσμού. Οι λεσβίες και οι αμφιφυλόφιλες γυναίκες έχουν διπλάσιες πιθανότητες από τις ετεροφυλόφιλες να κάνουν κατάχρηση αλκοόλ, ενώ τα τρανς άτομα διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης διαταραχών πρόσληψης τροφής, συχνά ως τρόπο απόκρυψης ή άρνησης των χαρακτηριστικών του φύλου τους.

Επιπλέον, η εσωτερικευμένη ομοφοβία και τρανσφοβία —όταν δηλαδή τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα αφομοιώνουν τα αρνητικά κοινωνικά μηνύματα για την ταυτότητά τους— δημιουργεί πρόσθετη ψυχική επιβάρυνση. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος αυτοαμφισβήτησης, ντροπής και απομόνωσης, που εντείνει τις ψυχολογικές δυσκολίες.

Στην Ελλάδα, οι δημόσιες υπηρεσίες ψυχικής υγείας για ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Απουσιάζουν εξειδικευμένες δομές και επαγγελματίες με επαρκή επιμόρφωση σε ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας. Δεν υπάρχουν ενιαία θεραπευτικά πρωτόκολλα ή στρατηγικές παρέμβασης που να λαμβάνουν υπόψη τις πραγματικές ανάγκες της κοινότητας, ενώ η θεσμική αναγνώριση της ανάγκης για συμπεριληπτική φροντίδα παραμένει απογοητευτικά περιορισμένη.

Η πραγματικότητα απαιτεί μια συνολική εθνική στρατηγική, η οποία θα εντάσσει τις ανάγκες της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας στις γενικότερες πολιτικές ψυχικής υγείας και κοινωνικής συνοχής. Πέρα από την ανάπτυξη εξειδικευμένων υπηρεσιών, χρειάζεται θεσμοθέτηση κατευθυντήριων γραμμών για συμπεριληπτική κλινική πρακτική, ενίσχυση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και της συνεχιζόμενης επιμόρφωσης των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, καθώς και δημιουργία μηχανισμών αξιολόγησης της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών. Κρίσιμη είναι επίσης η εμπλοκή της ίδιας της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας στη διαμόρφωση πολιτικών και πρακτικών, ώστε οι παρεμβάσεις να ανταποκρίνονται πραγματικά στις εμπειρίες και τις ανάγκες των ίδιων των ανθρώπων που στοχεύουν να υποστηρίξουν.

Ωστόσο, οι θεσμικές παρεμβάσεις, όπως η πρόσφατη κατοχύρωση της ισότητας στον γάμο, δεν επαρκούν από μόνες τους αν δεν συνοδεύονται από ευρύτερη κοινωνική αποδοχή. Η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας, η συστηματική εκπαίδευση για θέματα φύλου και σεξουαλικότητας από την παιδική ηλικία μέσω της σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία, καθώς και η προώθηση θετικών προτύπων σε όλα τα επίπεδα του δημόσιου λόγου, αποτελούν αναγκαίες προϋποθέσεις για τη σταδιακή υπέρβαση του στίγματος και την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων.

 *

* Ο Χρυσοβαλάντης Παπαθανασίου είναι διδάκτωρ Κοινωνικής Ψυχολογίας του Aix-Marseille Université και Αναπληρωτής Γραμματέας του Τομέα Ψυχικής Υγείας του ΠΑΣΟΚ – Κινήματος Αλλαγής.